SZTETL W ŻYDOWSKIEJ HISTORII I PAMIĘCI

SZTETL W ŻYDOWSKIEJ HISTORII I PAMIĘCI

Praktycznie każdy Żyd ma dzisiaj w wyobraźni obraz sztetla, małej wioski lub miasteczka, w którym Żydzi żyli przez wieki w Europie Wschodniej. Obraz ten opiera się na portretach życia sztetla przedstawionych w różnych mediach, od fikcji po film.
"Tewje Melczarz" Szolema Alejchema (znany bardziej jako "Skrzypek na dachu") i Marka Chagalla udziwnione obrazy z życia ukraińskich Żydów złożyły się w znacznym stopniu na obecną wizję sztetla jako małego żydowskiego miasteczka w Europie Wschodniej, gdzie społeczność biednych, ale pracowitych Żydów żyła i uczyła się, przy akompaniamencie ciągle obecnej klezmerskiej ścieżki dźwiękowej.
Nie potrzeba profesjonalnego historyka, by zdać sobie sprawę, że taki obraz gęsto zaludnionych i geograficznie rozproszonych społeczności żydowskich Europy Wschodniej nie odzwierciedla rzeczywistości historycznej. Popularny "skrzypcowy" obraz życia sztetla nie oddaje ogromnej różnorodności idei i doświadczeń, które charakteryzowały te społeczności.
Czym dokładnie był sztetl?
Słowo "sztetl" znaczy w jidysz "małe miasteczko". Sztetle były małymi miastami targowymi w Rosji i Polsce, które w XIX i na początku XX wieku miały unikalny społeczno-kulturowy typ społeczności.
Sztetle liczyły od kilkuset do kilku tysięcy mieszkańców. Lasy i pola często otaczały te małe miasteczka. Goje mieszkali poza miastem, a Żydzi mieszkali w samym mieście. Ulice były w większości niebrukowane, a domy zbudowane z drewna. W miasteczku znajdowały sie synagogi (często drewniane), bejt ha-midrasz (dom do nauki), sztiblech (mniejsze, mieszkalne domy modlitwy), cmentarz żydowski, kościoły chrześcijańskie (prawosławne lub rzymskokatolickie, w zależności od lokalizacji), łaźnie i oczywiście rynek.
Gminą żydowską zarządzała zazwyczaj rada gminna, kahał. Kahał sprawował pieczę nad sprawami cywilnymi i religijnymi, począwszy od pobierania podatków do rozdawanie jałmużny. Chociaż religia kierowała codziennym życiem Żydów, nie była ona jednak, jak to często się przedstawia, jedynym zajęciem żydowskich mężczyzn. W rzeczywistości klasa uczonych w piśmie była niewielką, elitarną częścią społeczeństwa. Większość sztetlowych Żydów, zarówno mężczyzn, jak i kobiet, pracowała na utrzymanie swoich rodzin, zwykle w handlu lub rzemiośle, a później, w miarę upływu czasu i uprzemysłowienia, w fabrykach.
Sztetle, jako takie, były bardzo różne.
Na przełomie XIX i XX wieku w Europie Wschodniej istniały tysiące sztetli i choć wiele gmin żydowskich miało podobną strukturę organizacyjną, nie wszystkie były takie same. Klimat polityczny, odmiany dialektu i zwyczaje religijne były w Europie Wschodniej dość zróżnicowane, czego dowodem była "linia gefilte fisz". Była to wyimaginowana linia, dzieląca Europę Wschodnią na Żydów zachodnich, którzy przyprawiali swoje gefilte fisz, tradycyjne danie szabatowe, cukrem i na tych na wschodzie, którzy przyprawiali ryby pieprzem.
Ta kulinarna linia podziału podkreśla fakt, że każdy sztetl miał swoją historię i tradycje, inspirowane lokalnym środowiskiem. Każdy sztetl miał swoje przepisy, opowieści, legendy i melodie klezmerskie.
Nawet judaizm był zróżnicowany. Chasydyzm kwitł w dziesiątkach sztetli, a wiele społeczności wspierało jednocześnie kilka odrębnych grup chasydzkich. Tam, gdzie byli chasydzi, byli prawdopodobnie Mitnagdim, przeciwnicy chasydyzmu, praktykujący tradycyjny judaizm historyczny. Od różnych smaków gefilte fish po różne smaki judaizmu, małe miasteczka targowe Europy Wschodniej utrzymywały swoją własną tożsamość.
Nie-Żydzi często stanowili większość ludności sztetla.
Tradycyjny, zniekształcony obraz sztetla, całkowicie pomija jego nie-żydowskich mieszkańców lub sprowadza ich do statystów (np. szabesgojów, gojowskich pomocników w szabatowych obowiązkach), snując całkowicie żydowską sagę.
W rzeczywistości sztetle charakteryzowały się codziennymi kontaktami Żydów z nie-Żydami.
Stosunki żydowsko-gojowskie były różnorodne, od pokojowych do wybuchowych. Wspomnienia sztetla skupiają się jednak na pogromach - antyżydowskich rozruchach - z pominięciem bardziej harmonijnych codziennych interakcji.
Bez wątpienia pogromy były wywoływane przez Gojów i dewastowały społeczności żydowskie, ale te incydenty antyżydowskiej przemocy nie opowiadają całej historii o stosunkach żydowsko-chrześcijańskich w sztetlu.
Sztetle były miastami targowymi i będąc takimi, ich mieszkańcy, i żydowscy i nieżydowscy, handlarze i rolnicy, kupujący i sprzedający, prowadzili ze sobą codzienne interesy i utrzymywali kontakty społeczne.
Dlaczego sztetl znaczy tak dużo we współczesnej świadomości żydowskiej?
Dla amerykańskich Żydów, z których większość jest pochodzenia aszkenazyjskiego (wschodnioeuropejskiego), sztetl jest mitycznym punktem wyjściowym.
Ta prosta, przyziemna kultura - kierująca się tym, co współczesnym obserwatorom wydaje się barwną kombinacją religii i mądrości ludowej - jest miejscem, z którego pochodzimy. I choć życie sztetla podlegało nieubłaganym zmianom poprzez industrializację i modernizację, to zostało ono zniszczone przez Holokaust.
W ten sposób życie w sztetlu jest uświęcone aurą męczeństwa.
W żydowskiej historii i żydowskiej pamięci sztetle pulsowały żydowskością (jidiszkajt). Rabini i cadycy, jidysz i klezmer, a może nawet od czasu do czasu pojawiający sie skrzypek, byli charakterystyczni dla tych małych miasteczek targowych, ale definiowało je również znacznie więcej niż te stereotypowe wyobrażenia.
Na poziomie mikro każdy sztetl miał wyjątkową lokalną historię.
Na poziomie makro zmiany społeczne - w tym wstrząs gospodarczy spowodowany industrializacją i zmianami demograficznymi oraz przewrót ideologiczny wywołany przez socjalizm i syjonizm - sprawiły, że życie w sztetlu stało się dynamicznym doświadczeniem.
Bardziej zniuansowana wizja życia w sztetlu ułatwia zrozumienie, dlaczego tak wielu Żydów opuściło to miejsce, które teraz oglądamy z taką nostalgią, jeszcze zanim Holokaust zakończył ten wielowiekowy sposób życia.

Redakcja i polskie tłumaczenie Alex Wieseltier

https://www.myjewishlearning.com/article/shtetl-in-jewish-history-and-memory/