Żydowskie miasteczko

Jak wyglądało żydowskie miasteczko - Sztetl?
Chaya Mindel Way

Wizerunek sztetla często jest utożsamiany z życiem Żydów w Europie Wschodniej. Sztetl w języku jidysz oznacza "miasto" i odnosi się do małych miasteczek w Europie Wschodniej sprzed II wojny światowej ze znaczną populacją Żydów mówiących w jidysz.
Żydzi zajmowali duży procent obszaru sztetla, a często stanowili większość. Pracowali jako sklepikarze, przedsiębiorcy, stolarze i nosiciele wody, a życie żydowskie kwitło. Rodziny żydowskie przez pokolenia żyły w tym samym sztetlu, tworząc zwarte społeczności.
Początki życia sztetli sięgają setek lat, jeszcze przed XVII wiekiem, kiedy to sztetle przeżyły największy rozwój. Powstałe na terenach dawnej Rzeczypospolitej sztetle były pierwotnie majątkami szlacheckimi. Żydów zachęcano do osiedlania się w okolicy, aby pobudzić wzrost gospodarczy. Wielu osadników przeniosło się tam z, pełnej antysemityzmu, zachodniej i środkowej Polski.

Co można zobaczyć w sztetlu
Żydowski sztetl, prócz skromnych chat, ogrodów i sklepów, wyróżniał się szeregiem specjalnych instytucji:

Szul
Synagoga była ośrodkiem życia żydowskiego. Mężczyźni schodzili się do synagogi wcześnie rano i późno wieczorem na modlitwę, lekcję Tory i sąsiedzkie pogawędki.

Cheder
W społeczeństwie, w którym nawet szlachta często była niepiśmienna, Żydzi wyróżniali się, jako naród zaangażowany w edukację swojej młodzieży. Cheder, co po hebrajsku oznacza "pomieszczenie", był jednoizbową szkołą, w której młodzi chłopcy uczyli się czytać po hebrajsku oraz studiowali Biblię, Talmud i prawo żydowskie.

Hekdesz
Opieka nad gośćmi zajmuje centralne miejsce w życiu Żydów. W związku z tym wiele sztetli wspierało hekdesz (po hebrajsku "święte [miejsce] "), gdzie przybysze i inni ubodzy mogli w razie potrzeby znaleźć zakwaterowanie.

Beit Din Sztibl
Życie Żydów w sztetlu regulowane było prawem Tory. Spory biznesowe, rozwody i inne kwestie prawne były kierowane i rozstrzygane przez biegłych w piśmie w Beit Din Shtibl (izba sądowa).

Beit Midrasz
O ile szul był przede wszystkim miejscem modlitwy, o tyle bejt midrasz (sala nauki) był miejscem dla zaawansowanych znawców pisma, gdzie o każdej porze dnia i nocy odbywała się nauka Tory.

Oprócz szewców, garbarzy, kowali, ogrodników i handlarzy, gmina żydowska posiadała własny zespół funkcjonariuszy:

Rabin
Oczywiście, był rabin gminy, który rozstrzygał problemy z zakresu prawa żydowskiego, wspierał interesy gminy i dbał o jej dobro duchowe.

Chazan (kantor)
Urzędnik gminy, pełniący różne funkcje. Do zadań chazana należało prowadzenie modlitwy w czasie nabożeństw publicznych. Wymagało się od niego doskonałej znajomości liturgii, uzdolnień wokalnych, posiadania żony oraz noszenia brody. Wraz z rozwojem muzyki liturgicznej coraz bardziej ceniono ich wokalne umiejętności.

Melamed
Często pozbawiony środków do życia, jak na skromne standardy gospodarki sztetlowej, melamed nauczał dzieci Tory w chederze.

Mohel
Człowiek wykonujący akt obcięcia napletka u żydowskich chłopców jako symbol przymierza zawartego między Bogiem a Abrahamem. Mohel musiał być dorosłym mężczyzną i Żydem wolnym od podejrzeń o herezję. W dniu ceremonii właśnie on prowadzi modły w synagodze.

Szames
Płatny funkcjonariusz, któremu powierzano zadanie prowadzenia synagogi, którą miał utrzymywać w czystości. Często robił on również obchód po sztetlu, budząc śpiących na poranne nabożeństwa stukaniem w okiennice.

Zogerke
Ponieważ wiele kobiet w sztetlu było niepiśmiennych, zogerke kierowała nimi w modlitwach i nauce. Często czytała ona na głos Tze'ena Ure'ena – żydowską wersję cotygodniowego fragmentu Tory z komentarzem opartym na midraszach (rabinicznych komentarzach).

Szadchan
Rodzina jest podstawą żydowskiego życia i dlatego dokłada się wszelkich starań, aby pomóc dzieciom znaleźć odpowiedniego partnera i zawrzeć związek małżeński. Shadchan pomagał w znalezieniu partnerów dla młodych mężczyzn i kobiet ze społeczności.

Szojchet
Najważniejszym elementem prawa koszerności jest wymóg, aby całe mięso pochodziło od zdrowych zwierząt, które zostały poddane ubojowi w określony sposób. Rodziny przynosiły swoje zwierzęta do rzeźnika rytualnego, aby przygotował je do spożycia. Szojchet był człowiekiem pobożnym i spełniał w dawnych czasach także funkcje mohela.

Magid
Podczas, gdy rabin zajmował się przede wszystkim szczegółami prawa żydowskiego, magid był odpowiedzialny za moralną, emocjonalną i inspirującą stronę życia. Będąc potężnym mówcą, starał się inspirować mieszkańców wioski, aby żyli uczciwie, życzliwie i pobożnie.

Organizacje społeczne:
Życie społeczne Żydów było wysoce zorganizowane. Często tworzyło się chewrę (bractwo, stowarzyszenie), aby zapewnić najlepsze możliwe funkcjonowanie spraw. Niektóre z pospolitych chewrów powstałych w sztetlu nadal istnieją w społecznościach żydowskich:

Hachnasat Kallah
Pomoc dobroczynna dla biednych pragnących zawrzeć związek małżeński.
Hachnasat Orchim
Dosłownie "powitanie gości"; religijny obowiązek gościnności potrzebującym i przyjmowania gości w żydowskich domach i wspólnotach.

Bikur Cholim
Odwiedzanie chorych, a w szerszym znaczeniu – ich pielęgnowanie; jedno z najważniejszych przykazań judaizmu, a zarazem micwa o szczególnym znaczeniu, będącym pochodną koncepcji wagi życia ludzkiego jako "boskiego światła".

Maot chitim
Doroczna zbiórka na biednych, organizowana w celu wspomożenia ich w godnym urządzeniu obchodów święta Pesach

Chewra Kadisza
Bractwo bezinteresownie zajmujące się umierającymi i grzebaniem zmarłych w gminie żydowskiej.
Istniało również wiele chewrów uformowanych w celu modlitwy lub nauki. Chewra Tehilim zbierała się wczesnym rankiem, aby odmawiać psalmy; Chewra Misznajot zbierała się razem, aby studiować Miszny itp.

Codzienne życie sztetla oświecały dni targowe i szabaty.
W dzień targowy do miasta przyjeżdżały setki wozów chłopskich sprzedających towary. Za zarobione pieniądze czasami odwiedzali żydowskie tawerny i sklepy.
Chociaż gwar dnia targowego był ważną częścią życia sztetla, to ważniejszy od niego był dzień odpoczynku, czyli szabat. Co tydzień Żydzi spędzali szabat w gronie rodziny i w synagodze. Praca ustawała, a oszczędzanie i zaciskanie pasa na co dzień ustępowało posiłkom składającym się z ryb i mięsa.

Mimo czasami wyidealizowanej wizji życia w sztetlu, była ona daleka od doskonałości. Drogi były nieutwardzone, a bieda była powszechna. Pogromy, ataki ludności chłopskiej czy grasujący Kozacy spustoszyły wiele sztetli w całej Europie Środkowo-Wschodniej.
Nawet po zniszczeniu życia w sztetlu w czasie Holokaustu istniało trochę społeczności, które gdzie indziej odbudowały życie na wzór sztetla. Małe wioski, takie jak Kiryas Tosh pod Montrealem oraz Kiryas Joel i New Square w północnej części stanu Nowy Jork, powstały dziesięciolecia po Holokauście, starając się symulować spokojną, solidną i pobożną atmosferę życia w sztetlu przed II wojną światową.

Polskie tłumaczenie i kompilacja Alex Wieseltier

https://www.chabad.org/library/article_cdo/aid/3025072/jewish/What-Is-a-Shtetl-The-Jewish-Town.htm?