Tajemnice Żydowskiego Geniuszu
Tajemnice Żydowskiego Geniuszu
Chodzi o inne myślenie.
Bret Stephens, Felietonista, New York Times, 27 Grudzień
2019
Znany litewski rabin jest niezadowolony, że jego uczniowie z jesziwy
spędzają przerwy na lunch, grając w piłkę nożną, zamiast dyskutować Torę.
Uczniowie, chcąc przekonać swojego rabina o pięknie tej gry, zapraszają go do
obejrzenia ligowego meczu. W przerwie pytają się go, co on o tym myśli.
"Rozwiązałem wasz problem" - mówi rabin.
"W jaki sposób?"
"Daj jedną piłkę każdej drużynie, a nie będą
musieli o nic walczyć".
Wziąłem tę (apokryficzną) anegdotę z nowej
książki Normana Lebrechta "Genius & Anxiety", mądrego i zachwycającego
studium o osiągnięciach intelektualnych i pełnego nerwów życiu żydowskich
myślicieli, artystów i przedsiębiorców w latach 1847-1947. Sarah Bernhardt i
Franz Kafka; Albert Einstein i Rozalinda Franklin; Benjamin Disraeli i (och!) Karol
Marks - jak to możliwe, że naród, który nigdy nie stanowił nawet trzeciej
części 1 procenta światowej populacji, w tak znaczący sposób przyczynił się do
tak wielu epokowych pomysłów i innowacji?
Zwykłą odpowiedzią jest to, że Żydzi są, lub
bywają, sprytni. Ale wyjaśnienie "Żydzi są sprytni" bardziej zaciemnia niż
naświetla zagadnienie. Oprócz odwiecznych pytań na temat natury czy wychowania
istnieje bardziej trudne pytanie, dlaczego ta inteligencja tak często jest
powiązana z tak olśniewającą oryginalnością i wysoką celowością umysłową.
Wybitny intelekt można użyć w służbie prozaicznych rzeczy - na przykład do
sformułowania planu wojennego lub do budowy statku. Można również użyć
błyskotliwości do popełniania błędów lub przestępstw, na przykład w zarządzaniu
planowaną gospodarką lub do okradzenia banku.
Ale jak sugeruje historyjka o litewskim rabinie,
żydowski geniusz działa inaczej. Ma tendencję do kwestionowania przesłanki i
ponownego przemyślenia koncepcji; pytania dlaczego (a dlaczego nie?), a często w
jaki sposób; widzenia absurdu w przyziemności i wzniosłość w absurdzie. Gdzie
zaletą Żydów jest bardziej częste odmienne myślenie. Skąd pochodzą te nawyki
umysłowe?
To tradycja religijna, która w przeciwieństwie
do niektórych innych, zachęca wierzącego nie tylko do przestrzegania i
posłuszeństwa (wobec zakazów i nakazów), ale także do dyskutowanie i
niezgadzania się (z nimi). W miejscach, w których Żydzi mają niezbyt komfortowy
status, stanowią oni mniejszość ściśle znającą zwyczaje kraju, zachowującą
jednocześnie krytyczny dystans. Według Einsteina istnieje "wcielone w naród
żydowski" moralne przekonanie, że "życie jednostki ma wartość [tylko dlatego],
ponieważ pomaga uczynić życie każdej żywej istoty szlachetniejszą i
piękniejszą".
I istnieje przekonanie, zrodzone z powtarzającej
się poniewierki, że wszystko, co wydaje się solidne i cenne, ostatecznie
ulegnie zniszczeniu, podczas gdy wszystko, co niematerialne - przede wszystkim
wiedza - jest potencjalnie wieczne.
"Było nam dobrze, ale to było wszystko, co nam
zostało" - wspomniał zmarły finansista Felix Rohatyn, wspominając swoje
ocalenie od nazistów, jako dziecko z kilkoma ukrytymi złotymi monetami, podczas
II wojny światowej. "Od tego czasu miałem wrażenie, że jedynym trwałym
bogactwem jest to, co masz w głowie". Jeśli największe umysły żydowskie wydają
się nie mieć granic, może to wynikać z tego, że dla Żydów granice bardzo często
zanikają.
Takowe wyjaśnienie żydowskiej błyskotliwości jest niekoniecznie zupełne. I to nie
dotyczy wyłączne Żydów.
W najlepszym przypadku amerykański uniwersytet
może nadal być bardziej miejscem nieustannego intelektualnego wyzwania niż
ideologicznej zgodności i grupowego myślenia. W najlepszym wypadku Stany
Zjednoczone mogą nadal być krajem, który szanuje, a czasem nagradza, wszelkiego
rodzaju herezje, które oburzają dobrze wychowane społeczeństwo i są sprzeczne z
ustalonymi przekonaniami. W najlepszym wypadku Zachód może szanować zasadę
pluralizmu rasowego, religijnego i etnicznego nie jako niechętne dostosowanie
się do obcych, ale jako potwierdzenie własnej zróżnicowanej tożsamości. W tym
sensie tym, co wyróżnia Żydów, jest to, że nie są oni inni. Oni są
reprezentatywni! Ale sytuacja na Zachodzie nie jest jednak najlepsza. Nic
dziwnego, że nienawiść Żydów powróciła, chociaż pod nową postacią.
Anty-syjonizm zastąpił antysemityzm jako program polityczny skierowany
przeciwko Żydom. Globaliści zajęli miejsce pozbawionych korzeni kosmopolitów
jako szarzy agenci różnic ekonomicznych. Żydzi są mordowani przez białych
nacjonalistów i czarnych "Hebrajczyków". Akty przestępstw z nienawiści do
ortodoksyjnych Żydów stały się niemal codziennym faktem w Nowym Jorku.
Żydzi z końca XIX wieku poznaliby tę nienawiść.
Żydzi z początku XXI wieku powinni rozpoznać, dokąd to może prowadzić. To nie
jest tajemnicą, że żydowski geniusz to wyjątkowo delikatny kwiat.
Polskie tłumaczenie Alex Wieseltier