LAST FOLIO

Czerwiec 2022. Czarny Diament (Den Sorte Diamant - królewska biblioteka w Kopenhadze). Wystawa fotografii Yuri Dojca "Last Folio" w ramach Festiwalu Kultury Żydowskiej. Zdjęcia wnętrza starej synagogi, starej mykwy, starej żydowskiej szkoły i zbliżenia rozpadających się w pył starych książek. Na samym początku kilkanaście fotografii starych ludzi, krótka informacja o wieloletnim projekcie, który zaowocował tymi zdjęciami. Niewielu dociera do schowanych z boku ekranów i ławki ze słuchawkami, gdzie można popatrzeć i posłuchać kilkunastominutowego filmu o powstaniu projektu. Ale ja tego nie potrzebuję. Ja słucham Katyi Krausovej, która jest nie tylko autorką wspomnianego dokumentalnego filmu o tej wystawie, ale również uczestnikiem projektu Yuri Dojca. To własnie ta niepozorna z wyglądu kobieta i jej dar przekazu spowodował, że się znalazłem na tej wystawie. Dwa dni wcześniej byłem na projekcji dokumentalnego filmu o projekcie "Last Folio", którego autorem jest Yuri Dojc, syn jednego z ocalonych słowackich Żydow, a który zrobiła właśnie Katya Krausova. Projekt, którego celem było odnalezienie śladów żydowskiego życia w Słowacji. To właśnie z tego filmu i z przekazu Katyi Krausovej wiem, że te portrety starych ludzi, to wycinek z tych kilkuset osób, które ocalały ze słowackiego Holokaustu, a które projekt "Last Folio" objął. Projekt, który zajął ponad dziesięć lat, dotarł tylko do kilkudziesięciu z nich. Ich głosy, ich osobiste przeżycia można usłyszeć patrząc na ten prawie dwugodzinny film o jego powstaniu.
To z przekazu Katyi Krausovej dowiedziałem się o tym, co się stało ze słowackimi Żydami. Ja, potomek polskich Żydów, który słyszał tak wiele o losach Żydów w okupowanej Polsce, dowiedziałem się, że Słowacja, która po niemieckim Anschlussie stała się samodzielnym państwem, miała rząd pod przywództwem katolickiego księdza Tiso, który powiedział, że chrześcijańskim obowiązkiem każdego Słowaka jest zniszczenie jego odwiecznych wrogów, Żydów. Że ówczesny słowacki rząd, jako jedyny na świecie miał oficjalną umowę z hitlerowskimi Niemcami, że będzie płacił 550 Reichsmark za każdego Żyda, którego Niemcy wywiozą bezpowrotnie ze Słowacji. Że, oczywiście, te 550 Reichsmark płacili sami wywożeni Żydzi. Że ze względu na oficjalną politykę rządu Tiso, znakomita większość Żydów, którzy uniknęli wywózki do niemieckich obozów zagłady, uratowała się tylko w wioskach prawosławnych i protestanckich. Że nawet po wojnie zwrot zabranego Żydom mienia nie był prawnie usankcjonowany, tylko uzależniony od dobrej woli tych, którzy te mienie zabrali.
To od niej usłyszałem o protestanckim pastorze, który opiekował się opuszczoną żydowską szkołą, gdzie czas zatrzymał się w ktorymś dniu 1942 roku, kiedy to wszystkich z tej szkoły wywieziono do obozów. Gdzie wciąż leżały wszystkie podręczniki szkolne, zeszyty z poprawkami i pożółkłe arkusze ocen. Gdzie, w jednym z wypracowań poprawionych czerwonym ołówkiem, dziesięcio- albo jedenastoletni chłopiec napisał, że jak dorośnie, to zostanie leśnikiem i będzie miał w domu na ścianach pełno jelenich poroży, bo ludzie mają szacunek dla takich, co potrafią ustrzelić zwierza. Po tym chłopcu i po jego planach pozostały tylko pożółkłe kartki. Z tych kilkuset ocalałych z Holokaustu słowackich Żydów, którzy żyli w momencie rozpoczęcia projektu "Last Folio", przy życiu pozostała tylko jedna osoba, a ksiażki, uwiecznione na fotografiach Yuriego, powoli zamieniają się w pył.
Pozostaje tylko wypowiedź Azar Nafisi, irańskiej pisarki:
"Książki na tych fotografiach to nie tylko przedmioty. Kamera pokazuje je w stanie rozpadu, ale ten moment rozpadu jest jednocześnie momentem ogromnej energii i ruchu, ostatnim i chwalebnym wyrazem buntu, stawiającym opór zarówno śmierci, jak i zapomnieniu". 

Alex Wieseltier
https://www.youtube.com/watch?v=aaUriQWUczQ