Jidysz

Historia języka Jidysz
Kompilacja z artykulu Mordechaja Walfisha

W swojej ponad tysiącletniej historii język jidysz był różnie określany, od czułego mameloshen (język ojczysty), poprzez negatywny przydomek żargon, do bardziej rzeczowego języka Judeo-niemieckiego.
Jidysz oznacza dosłownie "żydowski". Językowo odnosi się do języka, którym posługiwali się Żydzi aszkenazyjscy - Żydzi z Europy Środkowo-Wschodniej i ich potomkowie. Chociaż jego podstawowe słownictwo i gramatyka wywodzą się ze średniowiecznego języka zachodnioniemieckiego, jidysz integruje w sobie wiele języków, w tym niemiecki, hebrajski, aramejski oraz różne języki słowiańskie i romańskie.
Nie można dokładnie określić, gdzie i kiedy pojawił się jidysz, ale najpowszechniej akceptowaną teorią jest to, że język ten powstał w X wieku, kiedy Żydzi z Francji i Włoch zaczęli migrować do niemieckiej doliny Renu. Tam połączyli oni przywiezione ze sobą języki z językiem germańskim, tworząc najwcześniejszą formę jidysz. W miarę jak Żydzi nadal migrowali na wschód - jako rezultat wypraw krzyżowych i czarnej zarazy - jidysz rozprzestrzenił się w Europie Środkowej i Wschodniej i zaczął zawierać więcej elementów z języków słowiańskich.
W społeczeństwach aszkenazyjskich hebrajski był językiem Biblii i modlitwy, aramejski był językiem nauki, a jidysz językiem codziennego życia. Badacze nazywają to wewnętrzną trójjęzycznością Aszkenazyjczyków. Chociaż różnią się one dźwiękami i zakresem użycia, wszystkie te trzy języki są pisane tym samym alfabetem.
Pierwsze zarejestrowane drukowane zdanie w jidysz to błogosławieństwo znalezione w machzorze (modlitewniku kantora) z Worm (Niemcy) z 1272 roku. Od XIV wieku jidysz był powszechnie używany w epicznych poematach, takich jak Szmuel-buch, który jest przeróbką biblijnej historii proroka Samuela na europejski romans rycerski.
Wydawnictwa w jidysz rozpowszechniły się w latach czterdziestych XVI wieku, jakieś sto lat po wynalezieniu prasy drukarskiej. Aby mieć jak najszersze grono czytelników, książki publikowano w ogólnie przystępnym języku jidysz, bez cech charakterystycznych dla konkretnych dialektów jidysz. W latach dziewięćdziesiątych XVI wieku po raz pierwszy opublikowano Tsene-rene (zwane także Tzena Urena), wydrukowanej potem w ponad 200 wydaniach. Księga ta, która zawiera cotygodniowe fragmenty Tory, przetykane kaznodziejstwem i moralistyką, stała się znana jako "Biblia dla kobiet", ponieważ była czytana w szabat i święta głównie przez kobiety.
W XVIII wieku niemieckojęzyczni Żydzi szybko się asymilowali. W Europie Zachodniej przywódcy Haskali (żydowskiego oświecenia) prowadzili intensywną kampanię na rzecz używania języka niemieckiego zamiast jidysz, który nazywali "barbarzyńskim żargonem". W tym samym czasie jidysz kwitł w Europie Wschodniej, gdzie gęste osadnictwo żydowskie liczyło w XIX wieku miliony mówiących tym językiem.
Powstanie ruchu chasydzkiego przyczyniło się również do dalszego rozwoju jidysz - zarówno pod względem liczby mówiących, jak i w spirytualnym prestiżu. Dwa kluczowe wczesne dzieła chasydyzmu zostały napisane zarówno w jidysz, jak i po hebrajsku: Sziwchej haBeszt, które były opowieściami o Baal Szem Towa (Izrael ben Elezier - jeden z twórców chasydyzmu)), oraz Sipurey Maasiot, zbiór opowiadań prawnuka Baal Szem Towa, Nahmana z Bracławia.
Od XIX wieku jidysz stał się czymś więcej niż tylko językiem użytkowym, używanym w codziennej mowie i piśmie. Energia twórcza Żydów, nie mająca ujścia w otaczającym społeczeństwie, zaczęła wyrażać się w literaturze, poezji, dramacie, muzyce, religijności i kulturze. Po raz pierwszy język stał się środkiem do wyrażania i opisywania tętniącego życiem życia wewnętrznego, które rozwinęło się w gettach i sztetlach Europy Wschodniej. Jidysz i w mniejszym stopniu hebrajski były mediami z wyboru dla tej raczkującej kultury.
Literatura jidysz istniała do pewnego stopnia od setek lat, w postaci podań ludowych, legend i kazań religijnych. Literatura dziewiętnastowieczna różniła się tym, że po raz pierwszy pisano powieści, poezję i opowiadania. Ważniejszą różnicą była jednak samoświadomość nowych autorów, którzy od początku zdawali sobie sprawę, że tworzą nie tylk opowiadania, ale zupełnie nową kulturę literacką. Na przykład urodzony w Rosji Szolem Jakub Abramowitz, powszechnie znany pod pseudonimem Mendele Mocher Sforim ("Mendele księgarz"), jest dziś uważany za "ojca literatury jidysz". On pisał swoje opowiadania, jak powiedział, aby "ulitować się nad jidysz, tą odrzuconą córką, bo nadszedł czas, aby coś zrobić dla naszego ludu".
Inni ważni autorzy jidysz XIX wieku to Szalom Alejchem i Izaak Lejb Perec. Dziś są uważani za ważne postacie literackie zarówno przez nieżydowskich, jak i żydowskich krytyków.
Kolejną ważną nowością tej epoki były dramaty pisane w jidysz. Liczne trupy teatralne podróżowały po Rosji i Polsce, występując w wielkich miastach i maleńkich sztetlach, zdobywając powszechne uznanie. Ich występy obejmowały zarówno popularne sztuki tłumaczone na jidysz (o ironio, tłumaczono i wystawiano utwory tak zdecydowanie nieżydowskie, jak "Kupiec Wenecki"), a także utwory specyficznie żydowskie pisane i wystawiane tylko w jidysz.
Prasa jidysz była chyba najbardziej rozpowszechnionym w tym okresie przejawem poczesności języka. Wachlarz czasopism w języku jidysz szerzył się od gazet codziennych po różne czasopisma naukowe, które zajmowały się sprawami politycznymi, religijnymi i społecznymi. Bardziej niż literatura czy dramat, dziennikarstwo w jidysz rozprzestrzeniło się również poza Europę Wschodnią, gdzie mieszkała większość osób mówiących w jidysz. Na przykład amerykańska społeczność żydowska w Nowym Jorku szybko założyła własne gazety w krótkim okresie imigracji, z których kilka, w szczególności "The Forward", jest publikowanych do dziś.
W niektórych przypadkach jidysz i kultura, którą zrodził, stały się również podstawą ważnych żydowskich ruchów politycznych. Na przykład Bund, rosyjska żydowska partia socjalistyczna, uważała, że utrzymanie języka jidysz, w przeciwieństwie do rosyjskiego czy hebrajskiego, jest centralną częścią ich politycznego programu.
W 1908 r. na pierwszej międzynarodowej konferencji na temat języka jidysz (konferencja w Czerniowcach) uznano jidysz za "język narodowy żydowskiej nacji". Celem konferencji było omówienie wszystkich problemów związanych w tym czasie z tym językiem, w tym konieczności zakładania szkół jidysz, finansowania instytucji kultury jidysz oraz ustalenia standardowej pisowni jidysz. Tym punktom porządku obrad poświęcono jednak niewiele uwagi, bo duża część debaty koncentrowała się na tym, czy jidysz należy uznać za język narodowy, czy za język narodowy żydowskiej nacji. W 1925 r. w Wilnie powstał YIVO, Instytut Naukowy Jidysz. Była to pierwsza instytucja naukową w języku jidysz, która od 1940 roku ma swoją siedzibę w Nowym Jorku.
W początkowych latach Związku Radzieckiego (1922 do połowy lat 30.) władze komunistyczne wspierały szkoły jidysz, teatr, studia i literaturę - jeśli to było w formie wyrazu ściśle kulturowego bez żydowskich treści religijnych. Niezwykłe wsparcie okazywane jidysz i szacunek, jaki początkowo okazywano pisarzom jidysz, sprawiły, że wiele osób na całym świecie postrzegało sowiecki projekt jako prawdziwą nadzieję na przyszłość tego języka. Wkrótce jednak rząd zaczął cenzurować dzieła w jidysz i ostatecznie zlikwidował większość instytucji jidysz. Podczas czystek w 1937 r. wielu pisarzy i przywódców jidysz zostało aresztowanych i straconych na coraz bardziej paranoiczne rozkazy Józefa Stalina, który postrzegał jidysz jako antysowiecki. W 1952 r. w czasie znanej dziś jako Noc Zamordowanych Poetów brutalnie zamordowano pozostałych wielkich żydowskich pisarzy w Związku Radzieckim.
Przed powstaniem państwa Izrael (1918-1948), a później w Izraelu, jidysz był marginalizowany, a w niektórych przypadkach nawet zakazany. Do 1951 r. spektakle w języku jidysz, wystawiane przez lokalne grupy teatralne, były nielegalne. Hebrajski był językiem narodowym Żydów na ich ziemi i był uważany za jedyny legalny środek wyrażania żydowskości.
Tuż przed II wojną światową na świecie żyło około 13 milionów osób mówiących w jidysz.
Holokaust zniszczył większość tej populacji. W Ameryce po wojnie imigranccy rodzice często wahali się, czy rozmawiać ze swoimi dziećmi w jidysz. Chociaż w okresie powojennym istniało kilka sieci szkół jidysz, programy pozaszkolne i obozy nie mogły konkurować z silną presją amerykanizacji. Jidysz zaczął być biednym kuzynem, a jego używanie wiązało się z niepowodzeniem wspinania się po amerykańskiej społeczno-ekonomicznej drabinie sukcesu.
Duża liczba Żydów mówiących w jidysz, którzy pozostali w Związku Radzieckim, zrozumiała, że ​​jidysz został wyjęty spod prawa przez Stalina w trakcie Holokaustu i w latach po jego zakończeniu. Holokaust i sowieckie represje jidysz niemal spowodowały jego zamarcie. Pokolenia po Holokauście uczyły się lokalnego języka, a nie jidysz. Przewidywano, że jidysz szybko stanie się martwym językiem.
Jednak ostatnie półwiecze przyniosło wiele pozytywnych zmian dla jidysz. Jako główny język używa go kilka populacji. Głównie pokolenie, które żyło podczas Holokaustu i bezpośrednio po nim, oraz ultra ortodoksyjne populacje mieszkające w Nowym Jorku i niektórych częściach Izraela.Język ten był poważnie studiowany jako dyscyplina akademicka, a literatura jidysz została uznana za znakomitą literaturę światową, prezentowaną przez laureata Literackiej Nagrody Nobla w 1978 roku, Izaaka Bashevisa Singera.
Ale co ważniejsze, jidysz jest dziś przedmiotem uwagi nieżydowskiej społeczności naukowej jako prawdziwy język, a nie jako "zdegenerowany język", za który go zawsze uważano. Wiele uniwersytetów na całym świecie oferuje kursy, a nawet studia z językoznawstwa jidysz, a literatura okresu kultury jidysz przyciąga uwagę ze względu na wnikliwy obraz współczesnej egzystencji Żydów. Nawet językoznawcy języka niemieckiego uczą się jidysz, ponieważ rozwój języka niemieckiego związany jest z jego średniowiecznymi wersjami, które dziś manifestują się tylko w jidysz.

Polska redakcja i kompilacja tekstu Alex Wieseltier

https://www.myjewishlearning.com/article/yiddish/